Chuyên gia UEH: Vấn đề đặc khu kinh tế và trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam (phần 2)

28 tháng 06 năm 2021

(ĐTTCO)-Ông Nguyễn Chí Dũng, Bộ trưởng Bộ Kế hoạch-Đầu tư, cho biết hiện giờ là thời cơ vàng nghìn năm để Việt Nam thành lập trung tâm tài chính quốc tế; TPHCM hay Đà Nẵng cần sớm lập đề án báo cáo Chính phủ, Bộ Chính trị [12]. Xem ra quyết tâm hình thành trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam sắp thành hiện thực với phát biểu của ông Nguyễn Chí Dũng. Vấn đề là điểm xuất phát nên bắt đầu từ đâu?

Luật đặc khu thế hệ mới và trung tâm tài chính quốc tế

Sự cần thiết của Luật đặc khu thế hệ mới, tại sao?
Nhiều trung tâm tài chính quốc tế ở các nền kinh tế mới nổi ngày nay là một phần không thể thiếu của khu kinh tế (SEZ) đặc biệt.
Chẳng hạn như mô hình trung tâm dịch vụ tài chính quốc tế (IFSC) nằm trong đặc khu đa mục đích - thành phố công nghệ tài chính quốc tế Gujarat (GIFT City), dựa trên 2 điều khoản 18 và 55 đạo luật SEZ 2005 của Ấn Độ [13] (Tham khảo thêm các mô hình khác của Trung Quốc và Tiểu vương Quốc Ả Rập Thống Nhất). 
Trong xu thế cách mạng 4.0, các nước đang phát triển càng phải hướng về các SEZ thế hệ mới thuộc về công nghệ cao, tài chính, du lịch, môi trường, tái tạo đô thị, vượt ra ngoài các hoạt động sản xuất chiếm nhiều đất đai, thâm dụng lao động trong các ngành sản xuất và thương mại của các SEZ truyền thống [14].
Dựa trên cách tiếp cận này, tác giả cho rằng Việt Nam cần đặt trọng tâm phát triển các SEZ thế hệ mới theo mô hình khu kinh tế tự do kỹ thuật số (DFTZ).
TPHCM là nơi lý tưởng cho trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam
Với dân số gần 100 triệu dân, được thế giới đánh giá có tiềm năng trở thành trụ cột công nghệ của khu vực với “kỳ lân” đầu tiên là VNG, với giá thị trường ước tính 2,2 tỷ USD cùng với nhiều startup công nghệ đáng gờm khác (FastGo, Abivin, Logivan, VNPay); tiềm năng này đang chứng kiến làn sóng các quỹ đầu tư mạo hiểm tràn vào Việt Nam [15].
Tuy nhiên, những bất cập trong các quy định nghiêm ngặt về tài chính, chứng khoán đã khiến cho các làn sóng đổi mới công nghệ và các nguồn đầu tư mạo hiểm tài trợ cho chúng gặp nhiều hạn chế nếu không có những “khu đặc biệt” dung nạp. 
Đã đến lúc Việt Nam phải cần đến cơ chế đột phá để tạo ra các DFTZ. Với thiên thời, địa lợi, nhân hòa, TPHCM hội đủ nhiều điều kiện lập ra một khu tài chính đặc biệt cho một vụ nổ lớn hình thành thành phố (trung tâm) tài chính, công nghệ, đổi mới sáng tạo đẳng cấp quốc tế [16].
DFTZ và an ninh chủ quyền kinh tế số
Ruchir Sharma, chiến lược gia trưởng toàn cầu của Morgan Stanley Investment Management, và cũng là tác giả quyển sách nổi tiếng “Quốc gia thăng trầm”, cho rằng chỉ có công nghệ mới có thể cứu các nền kinh tế mới nổi thoát khỏi tăng trưởng trì trệ. Dubai là một trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu với một khu tự do rộng 110ha, với các hệ thống bán lẻ, khách sạn có các hồ bơi vô cực và nhiều biệt đãi.
Tuy nhiên chúng đang dần bị đánh bại bởi làn sóng Covid-19 và thay đổi hành vi của các nhà đầu tư và người dân hậu đại dịch [17]. Trong khi đó, Romania đã từng là một đất nước ít được chú ý đến, điện cúp thường xuyên, với các cửa hàng gần như vắng khách.
Điều đó càng làm cho đất nước này nổi bật hơn khi vào tháng 2-2021, UiPath, một công ty công nghệ thành lập tại Bucharest, đã gây chấn động khi vừa huy động thêm vốn ở New York với mức vốn hóa thị trường 35 tỷ USD. [18].
Với khả năng và nội lực của mình, chúng ta hoàn toàn có thể tự tạo ra các kỳ lân công nghệ như UiPath [15,19]. Tuy nhiên, trong kỷ nguyên số, các quốc gia phải tương thuộc lẫn nhau thì càng phải đặc biệt chú ý đến vấn đề an ninh quốc gia.
Mô hình DFTZ của Malaysia (với đối tác Trung Quốc) hình thành vào tháng 3-2017, đã mang lại những thành quả vô cùng ấn tượng khi góp phần tạo ra tăng trưởng kinh tế cao, nhiều công ăn việc làm, hỗ trợ hiệu quả các doanh nghiệp vừa và nhỏ và thu hút thêm nhiều nhà đầu tư nước ngoài (chủ yếu người Trung Quốc) vào Malaysia; tuy nhiên đứng trên quan điểm quốc phòng, nước này đang phải đương đầu với nhiều lựa chọn đầy bất trắc [20].
Theo các cơ quan an ninh Hàn Quốc, khoảng 70% rò rỉ công nghệ của họ giai đoạn 2014-2019 đến từ Trung Quốc [21].
Để đối trọng với Trung Quốc, Hội đồng quan hệ đối ngoại Mỹ (CFR) đề nghị chính quyền cũng nên lập ra một DFTZ tương tự với nhiều đối tác châu Á [22]. Tuy nhiên, điều thông minh cho các quốc gia là không nên chọn bên, các nước ASEAN nên chào đón cả các công ty công nghệ Trung Quốc lẫn Mỹ [23].
Cuối năm 2020, Trung Quốc công bố thành lập khu thương mại tự do (FTZ) Bắc Kinh như là nơi lý tưởng nhất cho một “trung tâm đổi mới khởi nghiệp toàn cầu”, với việc tập trung vào thanh toán kỹ thuật số. Thậm chí, Ngân hàng trung ương Trung Quốc còn thiết lập khu vực tiền tệ kỹ thuật số pháp định và hệ thống tài chính số tại FTZ Bắc Kinh [24].
Tuy nhiên, về cách tiếp cận, Campuchia lại quyết chọn một công ty fintech của Nhật để phát triển đồng Bakong kỹ thuật số cho ngân hàng trung ương. An ninh quốc gia, chủ quyền kinh tế-tiền tệ số luôn được xem là yếu tố sống còn đối với các DFTZ và trung tâm tài chính quốc tế tương lai. Cách tiếp cận của Campuchia không phải không có giá trị cho các nhà hoạch định chính sách cân nhắc.
Tối ưu hóa toàn bộ hệ thống dịch vụ chọn nhân tài
Bàn về DFTZ mà chỉ đề cập đến khía cạnh kỹ thuật thì vẫn chưa đủ. Cần đặc biệt chú ý quy trình tối ưu hóa dịch vụ tuyển chọn tài năng, tiếp cận, thu hút và giữ chân những tài năng kiệt xuất toàn cầu.
Vương quốc Anh trong khi đặt ra các chính sách miễn giảm thuế lĩnh vực R&D, thay đổi triệt để các quy tắc niêm yết trên thị trường chứng khoán, lập ra một trung tâm tài chính, đổi mới và công nghệ và một quỹ tăng trưởng do tư nhân tài trợ (được chính phủ bảo trợ và điều phối), nhưng vẫn không quên đặt trọng tâm chính vào quy trình tuyển chọn nhân tài để tạo ra một vụ “nổ lớn fintech” nhằm bảo đảm Anh vẫn là trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu [25].
Hoặc chí ít, cũng bằng một “bước đi nhỏ” của Nhật: thuê 500 chuyên gia công nghệ kiệt xuất toàn cầu làm việc trong khu vực công để chuẩn bị cho quá trình chuyển đổi số của chính phủ, họ tin rằng số hóa chậm trễ là nguyên nhân quan trọng dẫn đến tiềm năng tăng trưởng thấp bấy lâu nay, bây giờ hoặc không bao giờ để số hóa nền kinh tế [26].
Vậy Việt Nam tuyển chọn tài năng am hiểu máy tính và thông thạo cả tài chính-ngân hàng cho lĩnh vực fintech chỉ trong số 100 triệu dân nước nhà hay hướng đến 8 tỷ dân số toàn cầu?
Chỉ tính riêng các nước khu vực xung quanh, với cơ chế thu hút tài năng và chiến lược quốc gia đầy tham vọng về kinh tế số, cộng với việc quá trình số hóa được thúc đẩy bởi đại dịch Covid-19, nhiều startup huy động vốn đạt mức kỷ lục chưa từng có, lên đến 47 tỷ USD trên thị trường tài chính toàn cầu chỉ trong quý I-2021 [27].
Chỉ tính riêng các nước ASEAN, nhiều quốc gia đã biết tối ưu hóa toàn bộ hệ thống quá trình tuyển chọn tài năng [28], bằng cách phân tích dự đoán để nhận diện và dự báo nơi nào sẽ dồi dào và khan hiếm tài năng, cách tài năng thay đổi công việc và thậm chí ai sẽ rời đi và khi nào; đến lượt chính quyền, khi dữ liệu chính xác, cập nhật và dễ tiếp cận hơn, họ có thể khai thác các phân tích dự đoán để đánh giá xu hướng tốt hơn trong thị trường lao động của nước mình; chính phủ cũng dựa vào các dữ liệu này để đặt ra các chính sách thu hút nhân tài.
Trong khi đó, trong các phát biểu đầy cảm hứng của các nhà làm chính sách về tham vọng Việt Nam trở thành cường quốc công nghệ hàng đầu, hoàn toàn không thấy bất kỳ hàm ý nào về chính sách đặc biệt để thu hút các tài năng đẳng cấp quốc tế [19].
Do vậy công việc cấp bách đối với các nhà hoạch định chính sách nước ta là phải nhanh chóng đặt ra một quy trình tối ưu hóa tuyển chọn tài năng quốc tế từ kinh nghiệm thành công của các nước cho các chiến lược phát triển của mình.
Không chọn bên nhưng biết chọn khoảng trống cho DFTZ
“Sự tách rời vĩ đại” Mỹ-Trung là cơ hội để các nước tranh thủ lấp đầy. Ngoài các vấn đề liên quan đến công nghệ, dịch chuyển chuỗi cung ứng, có 2 khoảng trống mà nếu có các DFTZ, Việt Nam có thể tận dụng tốt.
Trước tiên là tận dụng các đổi mới tài chính đang trở thành cơn sốt toàn cầu, từ hậu quả của chính sách lãi suất thấp (thậm chí âm), thị trường chứng khoán liên tục ở mức đỉnh kỷ lục mọi thời đại, sự lạc quan kinh tế hồi phục, quá trình chuyển đổi số đang diễn ra nhanh chóng trên nhiều lĩnh vực và dòng tiền khổng lồ đang lưu chuyển tự do.
Tất cả điều này đã dẫn tới bùng nổ các “công ty mua lại có mục đích đặc biệt” (SPAC), nhằm rút ngắn thời gian nhanh hơn và thuận lợi hơn để các công ty tư nhân được niêm yết đại chúng (dù còn một số nhược điểm nhưng nếu chỉnh sửa lại, theo The Economist, đổi mới tài chính SPAC là công cụ rất hữu ích).
Tại Đông Nam Á, Grap đang chuẩn bị thương vụ niêm yết trị giá 40 tỷ USD tại Mỹ thông qua SPAC. Chỉ tính riêng trong tháng 3-2021, các giao dịch vốn toàn cầu đạt 1.400 tỷ USD, mức tăng cao nhất 2 thập kỷ là do sự cuồng nhiệt đến từ các thương vụ SPAC; Đông Nam Á, với sự bùng nổ các startup, đang được xem là điểm đến lý tưởng của SPAC; Hàn Quốc, Malaysia chính thức cho phép SPAC niêm yết trên sàn chứng khoán; trong khi Hồng Kông, Singapore đang cân nhắc các cách tiếp cận khác nhau để SPAC trở thành động lực cho tăng trưởng kinh tế; hoặc nới lỏng các quy tắc niêm yết tạo thuận lợi cho sự ra đời của các công ty công nghệ. [29].
Tranh thủ cơ hội, đặc khu kinh tế GIFT City của Ấn Độ vừa bổ sung thêm các quy tắc mới cho phép các giao dịch SPAC [30]. Anh cũng đang cân nhắc thay đổi các quy tắc niêm yết chứng khoán để trở thành “vương quốc SPAC” toàn cầu nhằm giữ vị thế hàng đầu cho trung tâm tài chính quốc tế của mình [25].
DFTZ với các khu vực kinh tế-tài chính đặc biệt giờ đây không đơn thuần là nơi thí điểm cải cách thể chế như cách hiểu trước đây, mà thực sự trở thành công cụ linh hoạt tận dụng hiệu quả ngay lập tức, bất kỳ bùng nổ nào tạo ra từ các bất định toàn cầu để thu hút nguồn vốn khổng lồ đang luân chuyển.
Ngoài ra, DFTZ còn là thể chế tập hợp tài năng toàn cầu. Sự bất ổn của trung tâm tài chính quốc tế Hồng Kông là động lực người Anh đề xuất các quy định mới thu hút tài năng [25].
Đài Loan có nhiều tài năng công nghệ trẻ nhưng thiếu tinh thần khởi nghiệp, đại dịch Covid-19 [31] bỗng nhiên biến họ thành nơi tiếp nhận trào lưu các chuyên gia công nghệ Mỹ đến khởi nghiệp; đột nhiên họ có các tài năng kiệt xuất quốc tế đến hỗ trợ các tài năng khởi nghiệp trẻ trong nước tiếp cận văn hóa khởi nghiệp, để biến nơi đây thành “thung lũng Silicon Châu Á”; họ đang nới lỏng quy chế nhập cảnh để thu hút tài năng quốc tế, hỗ trợ 100.000USD cho các tài năng trẻ dám bỏ học 2 năm để theo đuổi công ty khởi nghiệp.
Cuối năm 2020, Trung Quốc lập ra các FTZ Bắc Kinh, Hồ Nam và An Huy, trong đó ưu tiên nhấn mạnh đến trách nhiệm của các cấp trong khâu tuyển chọn nhân tài quốc tế [24].
Là một nền kinh tế quá an toàn trước đại dịch (trong khi con người vẫn chưa thể biết được liệu đại dịch khi nào kết thúc), hệ thống chính trị ổn định, có nhiều tài năng công nghệ trẻ trong và ngoài nước, Việt Nam có quá nhiều thuận lợi tạo ra cơ chế vượt trội thu hút tài năng.
Ngày nay, ngoài cái gọi là Amazon của Trung Quốc, còn có rất nhiều Amazon của Nga, Ba Lan, Mỹ Latinh; còn các công ty nội địa thì thống lĩnh thị trường tìm kiếm của Nga, gọi xe ở Indonesia, thậm chí thanh toán kỹ thuật số ở tận…Kenya.
Các chuyên gia nhận định rằng, đó cũng chính là do họ biết cách thu hút, sử dụng và giữ chân tài năng.
Giờ là lúc không thể nào tốt hơn, chúng ta cần phải tỉnh táo xác lập tầm nhìn dài hạn trong một thế giới ngắn hạn, tận dụng thời cơ vàng thiết lập thể chế vượt trội tại các DFTZ. Không chọn bên nhưng phải nhanh nhạy và quyết đoán chọn khoảng trống thu hút nguồn vốn và tài năng toàn cầu được tạo ra bởi đại dịch và căng thẳng giữa các cường quốc.
Tích hợp các lợi thế, thay vì cuộc đua xuống đáy thành cuộc đua lên đỉnh
Cho đến giờ, nếu tính đến Vân Đồn cũng có tham vọng trở thành trung tâm tài chính quốc tế [32], thì trên lãnh thổ Việt Nam có thể có đến 3 tỉnh, thành có đề án thành lập trung tâm tài chính quốc tế. Ý tưởng lãng mạn có phải lúc nào cũng luôn khả thi?.
Các chuyên gia tài chính và nhà đầu tư ví một liên minh châu Âu (EU) với 27 quốc gia cạnh tranh và chồng lấn nhau trong dịch vụ tài chính cũng giống như 27 đường kẻ trên một trang giấy chật hẹp.
Chính điều này khiến cho Paris, Frankfurt, Brussels khó thay thế được London với tư cách là trung tâm tài chính quốc tế hàng đầu [33]. Việt Nam với 3 trung tâm tài chính quốc tế, càng chật chội hơn, trông giống như 3 đường kẻ, không phải trên một trang mà chỉ là một phần nhỏ của mảnh giấy hẹp chiều dài hình chữ S.
Liệu trước mắt có nên tập trung toàn bộ nguồn lực để có một trung tâm tài chính đẳng cấp quốc tế hoặc một cuộc đua xuống đáy? Việc SEZ Thâm Quyến ngày càng bỏ xa các SEZ khác của Trung Quốc [34] là bài học kinh nghiệm không thể giá trị hơn cho chúng ta trong việc phát triển ào ạt các trung tâm tài chính quốc tế và các SEZ.
Để tránh cuộc đua xuống đáy, một gợi ý đáng cho chúng ta nghiên cứu là mô hình phân công và tích hợp giữa 3 FTZ Bắc Kinh, Hồ Nam và An Huy, nhằm tận dụng các lợi thế của từng nơi về phát triển khoa học, công nghệ và môi trường kinh doanh quốc tế hóa cao của chúng, để thu hút thêm chẳng những các nhà đầu tư quốc tế mà còn trong nước [35].
Nếu làm được điều này, các thành phố tài chính, công nghệ và đổi mới sáng tạo tương lai của Việt Nam như TPHCM, Đà Nẵng, Vân Đồn sẽ hợp lực cùng nhau để chuyển đổi rủi ro từ một cuộc đua xuống đáy thành cuộc đua cùng nhau lên đỉnh. 
Không có một hành tinh thứ hai để sinh sống cho sự vô ý thức tàn phá môi trường của con người. Cũng không còn bao nhiêu đất đai, biển đảo cho các DFTZ tương lai ở những nơi tuyệt đẹp trên dải đất hình chữ S để chúng ta bất cẩn.
Việc TPHCM đã bỏ qua cơ hội ngàn năm biến “Cảng Ba Son đặc biệt” thành “khu đô thị sáng tạo Sài Gòn” và là khu đô thị sáng tạo thứ 2 ở ASEAN sau Singapore thay vì xây dựng các cao ốc, theo đề xuất của Tổ chức Phát triển Công nghiệp Liên hiệp quốc (UNIDO) [36], chỉ nên là sai lầm duy nhất không thể lặp lại ở bất kỳ địa phương nào.
Phát triển các khu vực hướng về công nghệ như các DFTZ và hình thành trung tâm tài chính quốc tế Việt Nam, là mục tiêu đáng để theo đuổi và là hướng đi phù hợp trong một thế giới đang thay hình đổi dạng quá nhanh và khó đoán định.
[12] Bộ trưởng Nguyễn Chí Dũng: Giờ là lúc làm trung tâm tài chính quốc tế. Vnexpress, 19/1/2021.
[13] International Financial Service Centre (IFSC). http://www.arthapedia.in/index.php?title=International_Financial_Service_Centre_(IFSC)
[14] World Investment Report: Key Messages and Overview-Special Economic Zones. UNCTAD/WIR/2019.
[15] Vietnam’s VC boom takes off. The Financial Times, 24/7/2019.
[16] Trần Ngọc Thơ, 2019. Cần “một vụ nổ lớn” để hình thành một trung tâm tài chính quốc tế của Việt Nam. Báo ĐTTC, 17/7/2019.
[17] Can Dubai enter the premier league of financial centres? The Economist, 8/2020.
[18] We are entering the era of e-globalisation. The Financial Times, 2/2021.
[19] Toàn văn phát biểu của Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng tại Đại hội lần 5 của VINASA. Vietnamnet, 19/3/2021.
[20] The China-Malaysia Digital Free Trade Zone: National Security Considerations. The Diplomat, 6/2020.
[21] Samsung races to guard its secrets as China rivals close in. Asia Nikkei, 2/2021.
[22] The U.S. Should Create a Digital Trade Zone to Counter China. Council on Foreign Relations, Report 9/2020.
[23] Facebook to build submarine cables linking US and Indonesia. The Financial Times, 3/2021.
[24] China's New Free Trade Zones: A Pivot Inward? CSIS, 10/2020. 
[25] Fast-track visa in FinTech’s ‘Big Bang’ growth plan. Dailybusiness, 26/2/2021.
[26] Japan to recruit tech experts for new digital agency. S&P Global Market Intelligence, 14/9/2020.
[27] Asia tech groups tap global equity markets at record pace. The Financial Times, 3/2021.
[28] The Future of Work Across ASEAN - Policy Prerequisites for the Fourth Industrial Revolution. The Asia Foundation, 2/2020.
[29] Hong Kong, Singapore adopt divergent approaches to SPACs as deals heat up. S&P Global Market Intelligence, 2/3/2021.
[30] Consultation Paper on Proposed International Financial Services Centres Authority (Issuance and Listing of Securities) Regulations, 2021. https://pib.gov.in/PressReleseDetail.aspx?PRID=1703854
[31] Covid-19 brings wave of US tech entrepreneurs to Taiwan. The Financial Times, 13/4/2021.
[32] Năm 2030, Vân Đồn thành trung tâm tài chính châu Á - Thái Bình Dương. Vnexpress, 14/1/2019.
[33] UBS chairman backs London to remain Europe’s top financial centre. The Financial Times, 12/2020.
[34] Shenzhen's success overshadows China's other special economic zones. Nikkei Asia. 11/2020.
[35] 'Digital economy' ready to power FTZ in Beijing. http://english.www.gov.cn/policies/policywatch/202009/25/content_WS5f6d26a1c6d0f7257693ca4d.html
[36] Economic Zones in Asean: Industrial Parks, Special Economic Zones, Eco Industrial Parks, Innovation Districts As Strategies for Industrial Competitiveness. UNIDO Country Office in Viet Nam, August 2015.
Tác già: GS.TS. Trần Ngọc Thơ, ĐH Kinh tế TPHCM, thành viên Hội đồng Tư vấn chính sách tài chính tiền tệ Quốc gia.

Chia sẻ