Áp lực “phải luôn phát triển” – mặt trái của tư duy cầu tiến

Không thể phủ nhận rằng trong một xã hội đang vận hành với tốc độ chóng mặt, khái niệm phát triển bản thân đã và đang trở thành kim chỉ nam của các bạn trẻ, đặc biệt là sinh viên. Từ sách self-help, các khóa học kỹ năng mềm, hội thảo, đến video truyền cảm hứng trên mạng xã hội, đâu đâu cũng cổ vũ thông điệp: “Đừng đứng yên”, “Phải luôn giỏi hơn ngày hôm qua”. Dưới áp lực vô hình này, mùa hè – khoảng thời gian từng được xem là lúc nghỉ xả hơi – lại biến thành một “cuộc đua ngầm” đầy căng thẳng.

Mạng xã hội đang khuếch đại tâm lý so sánh

Ngày nay, mạng xã hội như Facebook, Instagram, hay TikTok đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống của chúng ta. Tuy nhiên, sự hiện diện liên tục của những hình ảnh lung linh, sự thành công rực rỡ hay cuộc sống “trong mơ” của người khác trên mạng lại vô tình tạo ra áp lực tâm lý đối với nhiều người. Trên không gian mạng, đa phần người dùng chỉ chia sẻ những khoảnh khắc đẹp nhất, thành công nhất trong cuộc sống. Lướt một vòng Facebook hay LinkedIn, không khó để thấy bạn bè cùng trang lứa đang khoe ảnh tham gia trại hè quốc tế, thực tập ở tập đoàn lớn, làm tình nguyện ở vùng cao, hay mở dự án cá nhân đầy hoành tráng. Dù vô tình hay hữu ý, điều này khiến nhiều sinh viên rơi vào trạng thái lo lắng, tự ti, cảm thấy mình đang tụt lại phía sau nếu không có gì “đáng khoe” trong kỳ nghỉ hè, từ đó thúc đẩy bản thân càng nỗ lực, cố gắng để được “bằng bạn bằng bè”. Không chỉ thế, thuật toán của mạng xã hội thường ưu tiên hiển thị những nội dung hấp dẫn, nổi bật, khiến người dùng càng dễ bị cuốn vào “vòng xoáy so sánh” mà không nhận ra. Thay vì tập trung phát triển bản thân theo cách riêng, nhiều bạn trẻ lại đang chạy theo tiêu chuẩn của người khác, hoặc đi theo con đường phát triển của họ, dẫn đến mất phương hướng và áp lực tâm lý.

Văn hóa “self-improvement” liên tục khiến nghỉ ngơi đôi khi bị coi là lười biếng, kém cỏi

Bên cạnh đó, văn hóa “self-improvement” – khuyến khích con người không ngừng phát triển bản thân – vốn là một tư tưởng tích cực, nhưng đôi khi lại bị hiểu sai hoặc đẩy đến cực đoan. Nhiều bạn trẻ hiện nay tin rằng mình phải luôn bận rộn, luôn học thêm điều mới, luôn tiến về phía trước. Trong thế giới ấy, nghỉ ngơi bị xem như một hành động yếu kém, và lười biếng. Không ít người cảm thấy tội lỗi nếu dám dành thời gian cho bản thân, cho gia đình, hay đơn giản chỉ là… không làm gì cả. Họ đang mang trong mình một nỗi sợ vô hình: sợ dừng lại, sợ nghỉ ngơi, vì cảm giác đó giống như đang ‘phí phạm’ thời gian quý báu. 

Cũng từ đó, nhiều bạn trẻ buộc mình trải nghiệm văn hóa hối hả (hustle culture). Đây là cụm từ được dùng để chỉ thói quen, phong cách làm việc nhiều nhất có thể, nỗ lực hết mình khi còn trẻ để không phải hối hận sau này (Tuổi trẻ Thủ đô, 2023). Nhìn theo mặt tích cực, văn hóa làm việc hối hả là để khuyến khích con người làm việc chăm chỉ để đạt được những mục tiêu cao cả, nhưng nó cũng có thể dẫn đến làm việc quá sức, giảm năng suất và động lực. Tương tự, cái bẫy năng suất độc hại (toxic productivity) cũng đang ngày càng phổ biến. Theo Harvard Health, năng suất độc hại là một dạng áp lực nội tại, xuất phát từ tâm lý của mỗi người, khiến họ phải luôn năng suất và ưu tiên hoàn thành công việc bằng cách hy sinh sức khỏe tinh thần hoặc thể chất của mình. 

Nhiều bạn trẻ đang mắc vào vòng xoay so sánh, chạy theo tiêu chuẩn của người khác (Nguồn: Proctor)

Liệu nghỉ ngơi có thật sự là vô nghĩa?

Trái với định kiến cho rằng nghỉ ngơi là “vô ích”, ngày càng nhiều nghiên cứu và góc nhìn hiện đại chỉ ra rằng nghỉ ngơi đúng cách là điều kiện tiên quyết cho sự phát triển bền vững – cả về thể chất lẫn tinh thần.

Nghỉ ngơi đúng cách là điều kiện tiên quyết để phát triển bền vững

Nghỉ ngơi không đơn thuần là sự lười biếng hay trì hoãn, mà là một phần thiết yếu của quá trình sống và phát triển. Nghỉ ngơi đúng cách không chỉ giúp tái tạo năng lượng mà còn là điều kiện tiên quyết để mỗi cá nhân và xã hội hướng đến sự phát triển bền vững. Nghỉ ngơi đúng cách là việc biết dừng lại đúng lúc để cơ thể và tinh thần được phục hồi. Đó có thể là giấc ngủ đủ sâu, những khoảng lặng trong ngày, những chuyến đi xa, những khoảnh khắc lắng mình với thiên nhiên. Khác với lười biếng hay trốn tránh trách nhiệm, nghỉ ngơi đúng cách đòi hỏi sự chủ động và ý thức tự chăm sóc bản thân, để sau đó quay trở lại công việc với trạng thái tốt hơn.

Quan trọng hơn, những kỳ nghỉ dài là thời gian để mở rộng trải nghiệm, khám phá những điều mới mẻ bên ngoài khuôn khổ học đường hay văn phòng. Một chuyến du lịch, một lớp học kỹ năng mềm, thời gian tham gia hoạt động xã hội hay thậm chí chỉ là việc sống chậm lại – tất cả đều góp phần làm giàu tâm hồn, phát triển tư duy và tăng khả năng thích nghi. Điều này đặc biệt cần thiết trong thời đại biến động nhanh, nơi con người không chỉ cần kiến thức mà còn cần sự linh hoạt và sức bền tinh thần.

Nghỉ ngơi dài hạn là bí quyết thành công của những nhà lãnh đạo hàng đầu

Netflix cung cấp chính sách nghỉ phép không giới hạn, khuyến khích nhân viên tận dụng ngày nghỉ bất cứ lúc nào họ cần. Reed Hastings, CEO của Netflix, là một ví dụ điển hình về lãnh đạo khuyến khích nghỉ ngơi dài hạn. Ông thường nghỉ 6 tuần mỗi năm và tin rằng thời gian nghỉ giúp ông nảy ra những ý tưởng sáng tạo và có cái nhìn mới mẻ về công việc. Hastings cho rằng việc nghỉ ngơi không chỉ giúp tái tạo năng lượng mà còn thúc đẩy sự đổi mới trong tổ chức. Hành động này được xem như “làm gương” cho nhân viên về tầm quan trọng của việc cân bằng giữa công việc và cuộc sống, khuyến khích chăm sóc sức khỏe thể chất và tinh thần của nhân viên.

Tương tự, Marissa Mayer – Cựu CEO Yahoo và Giám đốc điều hành tại Google đã áp dụng nguyên tắc nghỉ một tuần mỗi bốn tháng để duy trì hiệu suất và sự sáng tạo. Cô tin rằng việc nghỉ ngơi định kỳ giúp tái tạo năng lượng và đưa ra những ý tưởng mới mẻ. Hay nhà sáng lập Virgin Group, Richard Branson cho rằng việc du lịch và gặp gỡ những người mới giúp ông tìm thấy cảm hứng và ý tưởng sáng tạo. Branson nhấn mạnh rằng việc nghỉ ngơi không chỉ là để thư giãn mà còn là cơ hội để phát triển cá nhân và nghề nghiệp. John Donahoe – Cựu CEO eBay và Nike đã duy trì truyền thống nghỉ hai tuần mỗi năm tại Cape Cod trong suốt 28 năm. Ông tin rằng việc hoàn toàn ngắt kết nối trong kỳ nghỉ giúp ông tái tạo năng lượng và trở lại công việc với tinh thần mới mẻ.

Có thể thấy, những ví dụ trên minh chứng rõ ràng rằng nghỉ ngơi dài hạn không chỉ là khoảng lặng cần thiết để hồi phục thể chất và tinh thần, mà còn là chất xúc tác mạnh mẽ cho sự sáng tạo và hiệu suất làm việc. Ngay cả những nhà lãnh đạo thành công nhất thế giới cũng hiểu rằng, việc tạm rời xa guồng quay công việc để suy ngẫm và làm mới bản thân chính là chìa khóa để duy trì sự minh mẫn và tầm nhìn chiến lược. Kỳ nghỉ không còn là phần thưởng sau thành công, mà là một phần thiết yếu trong hành trình chạm tới thành công bền vững.

Nghỉ ngơi không hề vô nghĩa (Nguồn ảnh: Adobe)

Chọn nghỉ ngơi hay miệt mài bước tới?

Giữa hai thái cực “nghỉ ngơi” và “làm việc hết công suất”, đâu là lựa chọn đúng cho các bạn sinh viên? Câu trả lời là: Không có công thức chung cho tất cả. Mỗi người trẻ sẽ có hoàn cảnh, mục tiêu, sức khỏe và năng lực khác nhau. Có người đã có một năm học quá áp lực, cần thời gian hồi phục về mặt tinh thần. Có người đang đứng trước ngưỡng cửa tốt nghiệp, cần tích lũy thêm kinh nghiệm để chuẩn bị cho công việc sắp tới. Việc áp đặt một tiêu chuẩn nghỉ ngơi hay phát triển đồng đều cho tất cả là vừa bất khả thi, vừa dễ gây hại. Việc hiểu rõ bản thân và nhu cầu hiện tại sẽ giúp các bạn chọn được hướng đi đúng đắn và phù hợp mà không bị cuốn theo tâm lý đám đông.

Mô hình 3R: Rest – Refocus – Recharge

“Rest, Refocus, Recharge” – Nghỉ ngơi, Tái tập trung, Phục hồi năng lượng – là triết lý sống và làm việc hiệu quả do Tiến sĩ Greg Wells, chuyên gia nổi tiếng về sức khỏe và hiệu suất cao đề xuất. Ông đã dành sự nghiệp của mình để nghiên cứu khoa học về giới hạn của con người và phát triển các chiến lược thực tế để giúp các cá nhân và tổ chức hoạt động tốt nhất, ngay cả trong những hoàn cảnh khó khăn nhất. Ông nhấn mạnh rằng để đạt được hiệu suất cao và bền vững, con người cần biết cách quản lý chu kỳ năng lượng của bản thân, thay vì chỉ chạy theo cường độ làm việc. Greg Wells đã phát triển mô hình nghỉ ngơi này trong cuốn sách “Rest, Refocus, Recharge: A Guide for Optimizing Your Life” (Tạm dịch: Nghỉ ngơi, Tái tập trung, Phục hồi năng lượng: Hướng dẫn tối ưu hóa cuộc sống của bạn), xuất bản vào năm 2020. 

Nghỉ ngơi (Rest) không đơn thuần là giấc ngủ, mà là khoảng thời gian cho cơ thể và tâm trí được thư giãn hoàn toàn, tách khỏi áp lực và căng thẳng. Đó có thể là một giấc ngủ sâu, một buổi thiền ngắn, hoặc đơn giản là vài phút tĩnh lặng để “ngắt kết nối” khỏi thế giới xung quanh.

Tái tập trung (Refocus) là bước chuyển tiếp giúp khôi phục sự chú ý và làm mới tư duy sau những khoảng thời gian bị phân tâm hoặc làm việc kéo dài. Điều này có thể đạt được thông qua các kỹ thuật như hít thở sâu, chánh niệm, hoặc phân chia thời gian làm việc theo chu kỳ ngắn – ví dụ như phương pháp Pomodoro.

Phục hồi năng lượng (Recharge) là quá trình nạp lại sinh lực và cảm hứng thông qua những hoạt động tích cực và nuôi dưỡng tinh thần. Đó có thể là việc vận động nhẹ, tham gia hoạt động yêu thích, trò chuyện với người thân, hoặc hòa mình vào thiên nhiên.

Greg Wells ví hiệu suất con người như hiệu suất của một vận động viên đỉnh cao – muốn đạt đỉnh phong độ, không chỉ cần tập trung cao độ mà còn cần những khoảng nghỉ chiến lược. Khi chúng ta biết nghỉ đúng lúc, tái định tâm và tái tạo năng lượng, ta không chỉ làm việc tốt hơn mà còn sống trọn vẹn hơn mỗi ngày

Những gợi ý để có một mùa hè rực rỡ

Có rất nhiều hình thức nghỉ ngơi và trải nghiệm nhẹ nhàng mà các bạn sinh viên có thể lựa chọn để tận dụng mùa hè một cách hiệu quả nhưng không áp lực. Một trong những cách đơn giản nhưng cần thiết nhất là ngủ đủ và điều chỉnh lại nhịp sinh học. Sau nhiều tháng học tập với guồng quay bài vở, thi cử, thức khuya và dậy sớm, nhiều sinh viên thường xuyên rơi vào tình trạng thiếu ngủ mãn tính. Mùa hè chính là cơ hội để tái thiết lập thói quen ngủ lành mạnh: đi ngủ sớm, thức dậy vào giờ cố định, giúp cải thiện cả thể lực lẫn tinh thần. Ngoài ra, việc tạm thời “cai” mạng xã hội – hay còn gọi là “digital detox” – cũng là một cách để bộ não được thư giãn thực sự. 

Một hình thức nghỉ ngơi tích cực khác là du lịch hoặc về quê. Dù là một chuyến đi dài ngày đến vùng biển, vùng núi, hay chỉ là về quê thăm ông bà, cha mẹ, sự thay đổi không gian sống sẽ giúp làm mới cảm xúc và tạo ra cảm giác thoát ly tạm thời khỏi áp lực. Với những bạn không có điều kiện đi xa, thậm chí một buổi “dã ngoại tại gia” như nấu ăn, picnic ở công viên, hay đi xem triển lãm, cũng mang lại hiệu quả thư giãn đáng kể.

Bên cạnh nghỉ ngơi thụ động, các bạn trẻ có thể lựa chọn các hoạt động nhẹ nhàng giúp nạp lại năng lượng một cách chủ động. Chẳng hạn như tập thể dục thường xuyên, từ đi bộ, chạy bộ, đạp xe cho đến yoga hay bơi lội. Các hoạt động thể thao không chỉ tốt cho sức khỏe mà còn giúp cải thiện tâm trạng nhờ tăng sản sinh hormone endorphin. Nhiều bạn cũng tận dụng thời gian hè để tự học những kỹ năng mới một cách thoải mái, không vì áp lực điểm số mà vì niềm vui học tập. Đó có thể là học vẽ, viết lách, chơi nhạc cụ, học một ngôn ngữ mới qua ứng dụng, hoặc tham gia workshop sáng tạo. Những hoạt động này vừa giúp đầu óc thư giãn, vừa tạo ra cảm giác “mình đang lớn lên mỗi ngày” mà không quá căng thẳng.

Ngoài ra, mùa hè còn là dịp lý tưởng để sinh viên kết nối lại với cộng đồng hoặc những giá trị cá nhân sâu sắc hơn. Việc tham gia các chương trình tình nguyện, hỗ trợ dạy học mùa hè, hoạt động vì môi trường hay chăm sóc cộng đồng địa phương… mang đến trải nghiệm sống đáng nhớ và cảm giác có ý nghĩa. Đồng thời, các bạn sinh viên có thể dành thời gian cho những việc tưởng chừng nhỏ nhưng thực ra rất có tác dụng hồi phục tinh thần như viết nhật ký, làm scrapbook, chăm sóc cây xanh, dọn dẹp không gian sống, hoặc trò chuyện với người thân.

Tất cả những hoạt động này không nhằm mục đích tối đa hóa thành tích hay “làm dày CV” mà đơn giản là để giúp các bạn được hồi phục, lắng lại và sống chậm hơn một chút, sau một năm học luôn chạy đua với thời gian. Khi cơ thể được nghỉ ngơi và tinh thần được tái tạo, việc định hướng lại bản thân cho chặng đường tiếp theo, dù là học tập hay phát triển sự nghiệp, sẽ trở nên tự nhiên và bền vững hơn.

Mùa hè không nên là cuộc đua tranh giành thành tích hay chứng minh giá trị bản thân. Mùa hè nên là khoảng thời gian mỗi người trẻ có thể tự do lựa chọn tùy theo nhu cầu cá nhân và mục tiêu dài hạn. Không ai phán xét bạn nếu bạn chọn ngủ nướng, đọc sách, đi du lịch. Cũng không ai ngăn bạn thử sức với công việc thực tập đầy áp lực nếu đó là điều bạn mong muốn. Với sinh viên UEH, những người luôn nỗ lực để vững vàng giữa môi trường học thuật năng động và cạnh tranh, việc lắng nghe bản thân để chọn một mùa hè phù hợp là điều quan trọng hơn bao giờ hết. Chúc các bạn có một mùa hè thật rực rỡ!

Tin, ảnh: Ban Chăm sóc người học UEH (DSA)

Tài liệu tham khảo

Arellano, A. (2017, August 7). Your Brain Needs a Vacation. Steelcase. https://www.steelcase.com/research/articles/topics/wellbeing/brain-needs-vacation/

Báo Tuổi Trẻ Thủ Đô. (2023, March 17). Người trẻ “mắc kẹt” với “văn hóa hối hả.” Báo Tuổi Trẻ Thủ Đô. https://tuoitrethudo.vn/nguoi-tre-mac-ket-voi-van-hoa-hoi-ha-219717.html

Donahoe, J. (2013, July 15). One of the most under-discussed elements of effective leadership is how fast a leader must learn to stay at peak performance. Most successful leaders never stop learning. Linkedin.com. https://www.linkedin.com/pulse/20130715110232-187399433-to-beat-the-chaos-take-a-thinking-day

Kramer, J. (2015, November 4). Taking Vacations Increases Productivity in the Workplace. Glamour. https://www.glamour.com/story/unlimited-vacation-days

Salamon, M. (2024, December). Beyond the grind: Toxic productivity and how it sabotages your well-being – Harvard Health. Harvard Health. https://www.health.harvard.edu/mind-and-mood/beyond-the-grind-toxic-productivity-and-how-it-sabotages-your-well-being

Weiss, G. (2015, November 4). Netflix and Chill: Here’s Why CEO Reed Hastings Takes 6 Weeks of Vacation Every Year. Entrepreneur. https://www.entrepreneur.com/business-news/netflix-and-chill-heres-why-ceo-reed-hastings-takes-6/252492